Wspomnienie o Profesorze Hilarym Koprowskim

W dniu 11 kwietnia 2013 roku zmarł Profesor Hilary Koprowski – wybitny wirusolog i immunolog polskiego pochodzenia, twórca pierwszej na świecie skutecznej szczepionki przeciwko wirusowi polio. Zmarł w wieku 96 lat w swoim domu w Filadelfii w Stanach Zjednoczonych. Jak podała rodzina, bezpośrednią przyczyną jego śmierci było zapalenie płuc.

Hilary Koprowski urodził się w rodzinie o żydowskich korzeniach. Dorastał w Warszawie, gdzie ukończył XILO im. Mikołaja Reja, następnie studia medyczne na Uniwersytecie Warszawskim; studiował też w Konserwatorium Muzycznym w Warszawie oraz w Akademii Św. Cecylii w Rzymie. Koprowski jako dziecko wykazywał wielkie uzdolnienia muzyczne. Okrzyknięty „cudownym dzieckiem” (wunderkind) już w wieku 5 lat grał na fortepianie, a od 12 roku życia uczył się w Warszawskim Konserwatorium Muzycznym pod kierunkiem wybitnych ówczesnych pedagogów. Zamiłowanie do muzyki pielęgnował do końca życia. Nawet w podróże na zjazdy naukowe zabierał ze sobą nuty. Był dobrym pianistą i korzystał z każdej okazji, aby słuchać muzyki Chopina i Mozarta. Interesował się też malarstwem. W jego domu na przedmieściach Filadelfii znajdują się zbiory malarstwa polskiego, o które zabiegałoby niejedno muzeum.

Geniusz fortepianu wybrał jednak inną drogę kariery zawodowej. Jego matka Sonia, pierwsza kobieta – absolwentka szkoły stomatologicznej w Rosji, skutecznie rozwinęła u syna zainteresowania naukami przyrodniczymi. Koprowski studiował medycynę na Uniwersytecie Warszawskim. W ramach studiów medycznych spędził dwa lata w laboratorium nauk biologicznych w Dublinie. Zdobyte tam doświadczenie badawcze ukierunkowało jego dalszą karierę naukową.

Od 1939 roku Koprowski przebywał poza Polską, od 1944 – w USA. W 1939 roku, w związku z agresją niemiecką na Polskę, rodzina Koprowskich musiała uciekać z kraju. Żona Irena wyjechała do Anglii, później do Francji, gdzie urodził się ich pierwszy syn, natomiast Hilary Koprowski znalazł się w Rzymie. Podjął tam dalsze studia muzyczne w słynnej Akademii Świętej Cecylii. Miał już za sobą ciężką wojenną tułaczkę bez grosza przy duszy poprzez Europę Południową, gdzie w końcu udało mu się połączyć rodzinę, a następnie wyjechać do Brazylii, gdzie podjął pracę w laboratorium finansowanym przez Fundację Rockefellera. Brał udział w badaniach nad żółtą febrą, których ostatecznym wynikiem było opracowanie szczepionki przeciwko tej chorobie. Zastosowaną tam metodę osłabiania „żywego” wirusa żółtej febry wykorzystał później w pracy nad stworzeniem szczepionki przeciwko wirusowi polio, wywołującemu chorobę Heinego-Medina.

Po II wojnie światowej rodzina Koprowskich osiedliła się w Pearl River w Nowy Jorku, gdzie dr Koprowski był zatrudniony jako badacz w laboratoriach farmaceutycznych firmy Lederle. Ze względu na zatrudnienie w przemyśle farmaceutycznym, w środowisku akademickim mówiono o nim „badacz komercyjny” (comercial scientist). Tutaj, w 1947 roku rozpoczął swoje eksperymenty nad wirusem polio, które ostatecznie doprowadziły do stworzenia pierwszej doustnej szczepionki przeciw polio. W trakcie badań udało mu się, po wielu próbach, znaleźć odpowiedniego dla wirusa „gospodarza” (był to szczur bawełniany), który w warunkach naturalnych sam nie ulegał zakażeniu, natomiast namnażający się w jego organizmie wirus ulegał osłabieniu. Koprowski wraz ze swymi asystentami pobierał od zakażonych szczurów wycinki mózgu i wstrzykiwał je następnemu szczurowi. Po kilkunastu takich pasażach otrzymywano „żywego” wirusa, lecz o znacznie osłabionej zjadliwości – tzw. wirusa atenuowanego. W styczniu 1948 roku Koprowski wypróbował na sobie działanie mieszaniny oleju z mózgami zarażonych szczurów, a 27 lutego 1950 roku podał swoją szczepionkę 20 dzieciom z zakładu dla dzieci z upośledzeniem umysłowym. Szczepienie odbyło się pod opieką lekarzy specjalistów. U siedemnaściorga dzieci stwierdzono pojawienie się przeciwciał dla wirusa polio (trójka pozostałych dzieci najwyraźniej miała już przeciwciała), nie wystąpiły też powikłania po szczepieniu. W ciągu następnych 10 lat doustna szczepionka Koprowskiego przeciwko polio było szeroko stosowana na czterech kontynentach. Jego szczepionki były także pierwszymi, wykorzystywanymi do masowych szczepień przeciwko polio w Kongo, gdzie w ciągu sześciu tygodni 250 tys. dzieci otrzymało doustną szczepionkę.

Prace nad szczepionką przeciw polio prowadził również Albert Sabin, który w swoich badaniach wykorzystywał osłabione „żywe” wirusy, uzyskane od Hilarego Koprowskiego. Dlatego też 1 maja 2007 r. Hilary Koprowski został uhonorowany Złotym Medalem Alberta Sabina, przyznanym przez Instytut Szczepionki Sabina w Baltimore. Profesor Koprowski uważał, że podanie szczepionki, zawierającej osłabione „żywe” wirusy (z potwierdzoną niezjadliwością) jest bardziej skuteczne, ponieważ wirusy atenuowane wprowadzone do przewodu pokarmowego mogą zapewnić odporność na całe życie. Podanie natomiast pozajelitowo – drogą iniekcji – inaktywowanych (zabitych) cząsteczek wirusów, z których swoją szczepionkę stworzył inny badacz, Jonas Salk, wymagało podawania co jakiś czas kolejnych dawek. Aplikacja szczepionki drogą doustną jest łatwiejsza, szczególnie podczas szczepień masowych, natomiast podawanie drogą iniekcji wymaga zastosowania sprzętu medycznego i jest mniej ekonomiczne. Niemniej jednak, to właśnie Salk i Sabin zostali ostatecznie uznani za odkrywców szczepionki przeciw wirusowi polio.

W Polsce od 1951 roku trwała epidemia polio, początkowo rocznie chorowało 2-3 tysięcy dzieci, w 1958 roku już 6 tysięcy. Koprowski, dzięki swoim wpływom, uzyskał od firmy farmaceutycznej Wyeth dziewięć milionów dawek szczepionki przeciw wirusowi polio, które zużyto w czasie ośmiu miesięcy szczepień. Efekt zwalczania polio był natychmiastowy, liczba zachorowań zaczęła gwałtownie spadać. O ile w 1959 roku zanotowano jeszcze ponad 1000 zachorowań, o tyle w roku 1963 było już zaledwie 30 nowych przypadków, a liczba zgonów spadła z kilkuset do dwóch rocznie. Koprowski przekazywał też Polsce badane szczepy wirusów z zezwoleniem na produkowanie z nich szczepionek.

W latach 1957-91 Profesor Koprowski był dyrektorem Instytutu Wistar, który uzyskał międzynarodową sławę za badania nad szczepionkami i stał się centrum badań nad rakiem. Pod kierunkiem Profesora opracowano szczepionkę przeciw różyczce, dzięki której udało się zwalczyć tę chorobę w wielu częściach świata. W tym okresie Instytut opracował również skuteczniejszą szczepionkę przeciw wściekliźnie. Koprowski i jego współpracownicy byli pierwszymi, którzy rozpoczęli pracę nad przeciwciałami monoklonalnymi, które mogą być używane do diagnozowania czynników patogenetycznych nowotworów i chorób zakaźnych. Przeciwciała te są również wykorzystywane w terapii chorób nowotworowych. Od 1990 roku Profesor Koprowski rozpoczął badania na wykorzystaniem roślin do produkcji szczepionek i surowic. On i jego współpracownicy uzyskali pozytywne wyniki w produkcji licznych szczepionek przeciwko chorobom zakaźnym ludzi i zwierząt. Profesor Koprowski miał silną motywację do wytwarzania produktów bezpiecznych i tanich w porównaniu do dotychczas dostępnych produktów pochodzenia zwierzęcego.

Profesor był autorem lub współautorem ponad 875 prac naukowych oraz współredaktorem kilku czasopism. Pracował jako konsultant Światowej Organizacji Zdrowia ONZ i Pan American Health Organization. Kierował Instytutem Wistar w Filadelfii. Pomimo sędziwego wieku, do ostatniej chwili swojego życia pełnił funkcję dyrektora Instytutu Biotechnologii i Zaawansowanej Medycyny Molekularnej oraz Centrum Neurowirusologii na Uniwersytecie Thomasa Jeffersona w Filadelfii. Założył Fundację im. Koprowskich, mającą na celu przede wszystkim wspieranie rozwoju nauki w Polsce oraz rozwijanie polsko-amerykańskiej współpracy naukowej. Profesor Koprowski, w uznaniu swoich osiągnięć naukowych, otrzymał bardzo dużą ilość odznaczeń od rządów wielu Państw, był członkiem licznych Akademii Nauk i Stowarzyszeń. Otrzymał też wiele doktoratów honoris causa.

Choć Profesor mieszkał i pracował na stałe w Stanach Zjednoczonych, uważał się za Polaka, który jedynie pracuje za granicą. Mówił po polsku bez cienia obcego akcentu, tak jak gdyby zaledwie wczoraj wyjechał z Polski. Wspierał polską naukę, fundował stypendia zagraniczne dla młodych naukowców z Polski w czołowych instytutach badawczych w USA. Postanowieniem prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego z 13 lipca 2007 został odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski Polonia Restituta „za wybitne zasługi w działalności naukowej i charytatywnej dla dobra społeczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej”; wcześniej, postanowieniem z 12 maja 1998, był uhonorowany Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. Był również laureatem Orderu Uśmiechu, przyznanym przez polskie dzieci.
4 września 2008 roku odbyła się uroczystość nadania imienia Profesora Hilarego Koprowskiego Gdańskiemu Parkowi Naukowo-Technologicznemu. Głównym gościem honorowym był sam patron. Profesor był, rzadko już spotykanym we współczesnym świecie, człowiekiem renesansu. Łączył nauki ścisłe z zainteresowaniami humanistycznymi. Na spotkaniach w Polsce w 2009 roku prezentował zarówno swoją wiedzę naukową, jak i wielką pasję do literatury polskiej. Potrafił z pamięć cytować wielu naszych wybitnych poetów. Był również kompozytorem wielu utworów fortepianowych.

A na koniec – wywiad audio z Profesorem Hilarym Koprowskim: http://www.polskieradio.pl/23/266/Artykul/168903/ (należy kliknąć na rysunek głośnika) oraz ciekawostka: list Prezydenta RP do Profesora Koprowskiego w 90 rocznicę urodzin.